رساله موسیقی نیشابوری
یکی از کهن‌ترین منابع نظری موسیقی در زبان فارسیرساله موسیقی نیشابوری
یکی از کهن‌ترین منابع نظری موسیقی در زبان فارسیفصل دوم
بدان که ابن دوازده پرده را شش شعبه است: اول زیرکش و آن از حسینی خیزد و از پردۀ ماده. دوم بَستَه [1] و آن از مخالفک خیزد و از راهوی. سیم عُزَّال و آن از پردۀ نوا و عشاق خیزد. و چهارم نگارین[2] آن از بوسلک خیزد و از اصفهان. پنجم حجاز و آن از عراق خیزد و از نهاوند. ششم سپهری و آن از پردۀ راست خیزد و از مخالف راست و آن پرده را در روم زنند. و تیزی سپهری را سازگاری خوانند و آن زیرافگندۀ بزرگ است، از دوازده پرده نیست و از شعبه‌ها نیست و از پرده‌های مخالف راست است. و مخالف راست را سه جای گیرند: در پَستی و در روی آهنگ و در تیزی. و چون بتیزی رسد زیرافگند گویندش. و چون پردۀ راست بنوازند سَلمک خوانند.
و هر چه باربد ساخت و بزد هفت پرده بیش نبود بموافق هفت کواکب. چون سعیدی فرا رسید، پرده بدوازده کرد در خدمت شاه شروه و او شاگرد باربد بود. بعد از آن استادان و مصنّفان دیگر فراز رسیدند، چون شمس الدّین محمّد یحیی و کمال الزّمان حسن نایی، ]و[ شش شعبه را که یاد کرده شد درافزودند. چون پرده دوازده بود از هر دو پرده شعبه‌ای برانگیختند. و بالای این نیست. و بعد از آن استادان کامل برخاستند و جهد کردند، زیادت هیچ نتوانستند کرد. و ایشان هر دو پرده را از پنج جای بگشادند.
یادداشتهای مصحح:
1. بَسته: نیشابوری - مولف این رساله -، «بسته» را جزء شعبه‌ها آورده، ولی در قابوسنامه و مصیبتنامه عطار، جزء پرده‌ها ذکر شده است. محمد عوفی نیز در لباب‌الباب از آن نام می‌برد. امّا علاء منجّم در اشجار و اثمار از «بسته نگارین» نام می‌برد. این اصطلاح، در منابع متاخر به صورت «بسته نگار» دیده می‌شود (بهجت‌الروح، ص55، س12).
2. نگارین: «نگارین» ، چنان‌که نیشابوری - مولف این رساله-، نیز می‌گوید، ظاهرا از شعبه‌ها بوده، هرجند که علاء منجم در اشجار و اثمار، آن را جزء پرده‌ها ذکر کرده است. این اصطلاح در لباب الباب (ج1،ص11) نیز دیده می‌شود. در رساله موسیقی روحانی (ص 793) نیز از «نگارینک» نام برده شده است.
منابع یادداشتهای مصحح:
· عنصرالمعالی کیکاوس بن اسکندر، «قابوسنامه»، به تصحیح غلامحسین یوسفی، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1352، (باب سی و ششم در آیین خنیاگری، ص 197-193).
· عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین، «مصیبتنامه»، به اهتمام دکتر نورانی وصال، انتشارات زوار، تهران، 1338.
· «بهجت الروح»، منسوب به عبدالمومن صفی‌الدین، به تصحیح هـ.ل. رابینودی برگوماله، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، تهران، 1346.
· منجم، علاء الدین علیشاه الخوارزمی البخارائی، «اشجار و اثمار»، نسخه خطی کتابخانه مجلس، شماره 6400.
· عوفی، محمد، «لباب الباب»، ج1، تصحیح ادوارد براون، کمبریج، 1906.
· روحانی، «رساله موسیقی»، نسخه خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، به شماره 6/2591، ص 791-798.
