رساله موسیقی نیشابوری
یکی از کهن‌ترین منابع نظری موسیقی در زبان فارسیرساله موسیقی نیشابوری
یکی از کهن‌ترین منابع نظری موسیقی در زبان فارسیروش تصحیح و اعمال تغییرات در رسم‌الخط
رسالۀ موسیقی نیشابوری، بار اول در سال 1344 به همت آقای محمد تقی دانش‌پژوه در ضمن کتاب هفتاد سالگی فرخ (تهران، انتشارات مجلۀ یغما) به چاپ رسیده است. آقای الکساندر جومایف نیز در مقاله‌ای به زبان روسی این رساله را معرفی کرده‌اند [1] و در مقاله‌ای که در سال 1992 در کنفرانس Study Group Magan قرات کرده‌اند، راجع به شخصیت‌های این رساله و بعضی نکات دیگر بحث‌هایی پیش کشیده‌اند [2]. مقاله‌ای نیز در همین زمینه از ایشان به زبان لهستانی ترجمه شده است [3]. آقای عسکر علی رجب اف نیز در کتاب تاریخ افکار موسیقی تاجیک، این رساله را به خط سیرلیک برگردانده و شرح داده‌اند [4]. اما از آن‌جا که این رساله با تمام ارزشی که در تاریخ موسیقی ایران و تمدن اسلامی دارد، هنوز گمنام است، ما بر آن شدیم تا آن را از نو تصحیح کنیم و تحقیقات جدیدی در مورد مطالب آن به عمل آوریم.
متن رسالۀ موسیقی نیشابوری، از روی یک نسخه‌ی منحصر به فرد، تصحیح شده است. این نسخه در مجموعه‌ای خطی است که در آکادمی علوم روسیه به شماره‌ی C612 نگهداری می‌شود. این مجموعه که به نسخه‌ی تومانسکی نیز معروف است، شامل پنج رساله است که به ترتیب عبارتند از جهان‌نامۀ محمد بن نجیب بکران، رسالۀ موسیقی نیشابوری، حدود العالم، جامع العلوم فخرالدین رازی و نامه‌ای که خواجه فضل‌الدّین قدّس الله روحه العزیز به صدر سعید تاج‌الدین محمد نوشابادی نوشته بوده است [5]. داستان پیدا شدن این مجموعه را آقای منوچهر ستوده در مقدمه‌ی کتاب حدودالعالم به تفصیل شرح داده است.
کاتب نسخه‌ی خطی، «عبادالله مسعود بن محمد بن مسعود الکرمانی» است که رساله‌ی نخست را در بیست و هشت رمضان 663 کتابت کرده و احتمالا تاریخ کتابت رساله‌ی دوم هم نزدیک به همین تاریخ است. خط کاتب ترکیبی از نسخ و ثلث است و کاملا خواناست.
رسالۀ موسیقی در برگ‌های 27ب تا 28ب درج شده است. من برای تصحیح این رساله از میکروفیلم آن که در کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران به شماره 1649 نگهداری می‌شود استفاده کردم.
تغییراتی که در رسم‌الخط نسخه داده شده از این قرار است:
کی < که | ازیشان < از ایشان | بدانک < بدان که |
ایشانرا < ایشان را | زیراک < زیرا که | کودکانرا < کودکان را |
شعبها < شعبه‌ها | همکنانرا < همگنان را | پردها < پرده‌ها |
سرکش‌های گاف و نقطه‌های پ و چ نیز گذاشته شد و نقطه‌های دال را نیز که گاهی گذاشته شده بود برای مطابقت با رسم‌الخط جدید بر داشتم.
همزه‌ی بعضی از کلمات مانند شعبۀ و پردۀ را به «ای» و بعضی دیگر مانند پرده‌هاء و دعاء را به «ی» تبدیل کردم و بالای حرف «ه» در «پرده» نیز در مواردی که به صورت مضاف بود علامت «ء» گذاشتم.
امیرحسین پورجوادی
پانوشت‌ها:
1. "Treatise on Music by Muhammad Nishapuri", Social Science in Uzbekistan (Russ.), 1984, No.1, pp. 44-50.
2. Dzhmajev, Alexander, "From Parda to Magan"; a Problem of the Origin of the Regional Systems, Regionale magma- Traditionen in Gescheichte und Genewart, Teil 1, Berlin, 1992, pp. 145-163.
3. "Traktat O Muzyce Muhammada Nizapuriego", Poland, Warsaw, Jurnal Muzyca, 1990, No.3, pp.45-55.
4. رجب اف، عسکر علی، «از تاریخ افکار موسیقی تاجیک»، نشریات دانش، دوشنبه، 1989، ص 87.
5. دانش پژوه، محمدتقی، «فهرست میکروفیلمهای کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران»، انتشارات دانشگاه تهران، 1348، ج.1، ص 625.
